Πολλές φορές, στην καθομιλουμένη, οι έννοιες “ψυχανάλυση” και “ψυχοθεραπεία” θεωρούνται ταυτόσημες, αλλά κάτι τέτοιο δεν είναι ακριβές.
Κάποτε ίσως να ήταν δόκιμο να μπερδεύαμε αυτές τις δύο λέξεις μεταξύ τους, καθώς η ψυχανάλυση είναι η πρώτη μορφή ψυχοθεραπείας που ασκήθηκε συστηματικά, επεκτάθηκε και ερευνήθηκε περισσότερο από άλλες.
Πλέον, όμως, υπάρχει μία πληθώρα σχολών ψυχοθεραπείας, συνεπώς δεν μπορούμε να πούμε ότι όλες αυτές είναι ψυχανάλυση.
Βέβαια, αυτό δεν περιορίζει την σημασία της ψυχανάλυσης ως μεθόδου —άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι από τους ερευνητές που θεμελίωσαν και άλλες μετέπειτα μεθόδους ψυχοθεραπείας, είχαν ξεκινήσει ως ψυχαναλυτές.
Στην ψυχανάλυση, οι συναντήσεις μεταξύ ψυχαναλυτή και ασθενούς είναι συχνές, συνήθως τρεις φορές την εβδομάδα. Ο ασθενής ξαπλώνει στο γνωστό ντιβάνι, ή στον καναπέ, και ο ψυχαναλυτής κάθεται πίσω του.
Η ψυχανάλυση απαιτεί συχνότητα, όπως και μεγάλη διάρκεια της θεραπείας. Αυτό συμβαίνει επειδή η ψυχανάλυση στηρίζεται στην ανάπτυξη ελεύθερων συνειρμών από πλευράς του ασθενούς, μέσα από τους οποίους ο ψυχαναλυτής λαμβάνει τις πληροφορίες που χρειάζεται για να βγάλει συμπεράσματα, παρακολουθώντας δηλαδή τον ειρμό του ασθενούς, το πώς συνδέει τα διάφορα ζητήματα που αντιμετωπίζει μεταξύ τους, αλλά και τι είδους άμυνες φαίνεται να έχει.
Ο ψυχαναλυτής, έπειτα, με τις πληροφορίες που συλλέγει, βοηθάει τον ασθενή να καταλάβει γιατί φέρεται και σκέφτεται με τέτοιον τρόπο, ποια είναι τα πιθανά βαθύτερα κίνητρα της συμπεριφοράς του, και πώς όλα αυτά επηρεάζουν την καθημερινή του ζωή.
Θεωρητικά, αυτή η διαδικασία, καθώς είναι ιδιαίτερα αναλυτική και επεξηγηματική, βοηθάει τον ασθενή να συνειδητοποιήσει και να ξεπεράσει τα προβλήματά του.
Δεν είναι όμως λίγοι που ισχυρίζονται ότι κάτι τέτοιο δεν είναι βέβαιο πως θα συμβεί —και είναι αρκετά δύσκολο να γίνει μία έρευνα που να παρουσιάζει ουσιώδη αποτελέσματα, καθώς η ψυχανάλυση απαιτεί πολύ χρόνο, και είναι δύσκολο να μελετηθεί.
Μερικές από τις πιο γνωστές μεθόδους ψυχοθεραπείας, εκτός της ψυχανάλυσης, είναι η συστημική, η γνωσιακή-συμπεριφοριστική και η Γκεστάλτ.